De kunst van het aquarium inrichten

Tekst en illustraties door Wilco Piest

Het levende schilderij is een veel gehoorde term in de aquaristiek. Echter, om het aquarium op een goede manier in te richten blijkt vaak nog een hele kunst. De één heeft er meer aanleg voor dan de ander, net als de één een betere fotograaf is dan de ander. Uit de beeldende kunst en uit de natuur kunnen we veel informatie halen om daadwerkelijk een echt natuurlijk kunstwerk te creëren tussen onze 5 verlijmde glazen panelen. In dit artikel hoop ik de kunstenaar in u aan te spreken en aan te moedigen om met een ander oog naar het aquarium te kijken. Het aquarium: een glazen canvas waar een hele wereld in is vorm te geven, met een schouwspel van harmonie en leven, wat blijft boeien en geen moment hetzelfde is.

De gulden snede

Al heel lang geleden is de mens zich bewust geworden van een verhouding die verrassend veel terug komt in de natuur. Vele filosofen, wiskundigen, biologen en natuurkundigen hebben studies gewijd aan het fenomeen. Onder meer Plato, Leonardo da Vinci en Fibonacci en door de eeuwen heen zijn er termen gebruikt als; goddelijke verhouding, goddelijke verdeling, gouden ratio, gouden getal, gouden sectie, goddelijke proportie en nog vele andere. Daaruit voortgevloeid is bijvoorbeeld de gulden spiraal.

Iedereen heeft er wel eens van gehoord, maar wat is het nu precies? En belangrijker: hoe kunnen deze kennis toepassen in het aquarium en dagelijks leven?

Welnu, de gouden ratio is een getal dat oneindig is en wordt aangeduid met het symbool ϕ. Dit is de Griekse letter ‘phi’ of ‘fi’. Hoe hij wordt berekend is misschien wat lastig te begrijpen, maar het werkt als volgt:

Als we een rechte lijn verdelen in een grote helft en kleine helft, zodat AB tot AC in dezelfde verhouding staat als AC tot CB levert dat een verhouding op van ongeveer 1,61803 tot 1. In een formule wordt dat (1+√5):2 en geeft oneindig veel cijfers achter de komma.
Volgt u het nog?

Er zijn meerdere voorbeelden waar de gouden ratio naar voren komt, zoals blijkt uit het volgende voorbeeld:

We tekenen een vierkant. De punt van een passer prikken we vervolgens in het midden van de onderzijde. Als we dan de schrijfpunt op 1 van de verste hoeken plaatsen en een halve cirkel maken, krijgen we het figuur wat hier rechts is afgebeeld:
Door vanuit het nieuwe punt een rechthoek te maken, ontstaat een rechthoek waarvan het grijze gebied precies de verhouding van 1:1,618 heeft.
Deze rechthoek ziet er als volgt uit en noemen we een “gouden rechthoek”.

Als we deze rechthoek telkens in dezelfde verhouding vergroten en een kwartslag draaien kunnen we de gouden spiraal maken:

Ook bij het maken van een pentagram zijn de zijden in een verhouding van 1,61803 tot 1 te verdelen zoals te zien is in het voorbeeld hiernaast:

Leuk weetje: Het Pentagram is één van de oudste symbolen op aarde en is oorspronkelijk een wiskundig symbool of symbool voor de 5 elementen. Met beide zaken hoorden Christenen zich niet te bezigen en het symbool is rond 300 na Christus een duivels symbool geworden.

Fibonacci

Fibonacci is bekend van de reeks getallen die naar hem vernoemd zijn en is gebaseerd op een voorstelling van 1 paartje konijnen wat in een afgesloten ruimte wordt gezet en ieder paartje konijnen na 2 maanden een nieuw paartje konijnen voortbrengt. Het aantal paartjes konijnen begint met 1 en loopt vervolgens iedere maand op naar ,1,2,3,5,8,13,21,34,55,89,144,233,377,610,987,1597,2584,4181 enz. Ieder nieuw getal is een optelsom van de 2 getallen er voor. Het bijzondere is dat wanneer je het laatste getal deelt door het getal er voor, er altijd het getal van de gouden ratio naar voren komt.

De Fibonacci reeks en de “goddelijke verhouding” is opmerkelijk vaak terug te vinden in de natuur. De bloemblaadjes van een roos bewegen in een cirkel rond het midden en ieder nieuw bloemblaadje vormt zich op ongeveer 137,5 graden van het vorige blad. Deze hoek wordt de “gouden hoek” genoemd en wordt gevonden als we 360graden vermenigvuldigen met ϕ.

Opmerkelijk is dat hierdoor de blaadjes elkaar zo minimaal overlappen. Opvallend is ook dat het aantal bloemblaadjes bij uiteenlopende plantensoorten vaak een getal uit de Fibonacci reeks zijn. Bijvoorbeeld 13,21,34 etc. Hoe bloemblaadjes op een stengel zijn gerangschikt volgens een gouden spiraal, pitten van een zonnebloem, patronen van zaden, pitten, aardbeien etc. etc. Het pentagram zien we weer terug bij de zaadjes van een appel en deze optimale verhouding voor groei en vermenigvuldiging is dus al aanwezig vanaf het eerste begin. Ook zijn er voorbeelden van patronen die in de natuur te vinden zijn, zoals de vlakverdeling op de rug van een schildpad, de schubben op een vis, de vlekken op een giraffe. Er zijn voorbeelden te over.

De gouden spiraal is te zien in schelpen zoals de nautilus, maar ook in orkanen, oceaanstromingen, sterrenstelsels, je haarkruin, het menselijk embryo, de spierweefsels rondom het hart en het slakkenhuis in ons gehoor orgaan etc. De spiraal is zelfs terug te vinden in ons eigen DNA. Waarbij de draaiing als ook de lengte en breedte afmetingen gelijk zijn aan de gouden ratio. Eigenlijk is ons hele lichaam opgebouwd uit de gouden ratio, waarbij de afmeting van onze tenen tot de navel in verhouding staan met onze navel tot het hoofd, het aantal kootjes in onze vingers tot de schouder, de verhouding van de lengte van de hand tot de arm etc.
Opmerkelijk is ook de gouden ratio in de muziek. Snaren, octaven en toetsen op een piano zijn ingericht met getallen uit de Fibonacci reeks.

Kortom, de gouden ratio is overal, van het allerkleinste op deze planeet, tot aan het allergrootste in het universum.

Op de vraag “waarom bestaat de gouden ratio?” mag u zelf over filosoferen, maar we kunnen het bestaan er van niet ontkennen en moeten accepteren dat het er is. Wat we wel kunnen doen is kijken hoe we deze goddelijke verhouding, die de natuur zo perfect maakt, toe kunnen passen in onze dagelijkse bestaan. In de beeldende kunst en architectuur wordt veel gebruik gemaakt van deze verhouding, omdat hij wordt geassocieerd met “goddelijke verhoudingen” en perfectie. Zo is de gouden ratio bijvoorbeeld terug te vinden in de piramides van Egypte, het Parthenon in Athene, de Notre Dame in Parijs, het zelfportret van Rembrandt, de Mona Lisa en het laatste avondmaal van Da Vinci, beelden van Michelangelo etc. etc.

De Gouden ratio en het aquarium

Of het aquarium nu 30cm of 3m breed is, ieder aquarium kan in deze verhouding worden verdeeld. De spiraal kunnen we gebruiken om het focuspunt van de compositie te bepalen en planten op de voorgrond mee rond te laten lopen of planten met te laten luifelen. Ook kunnen we zorgen dat de uiteindes van hout of stenen de denkbeeldige spiraal raken.

Het menselijk brein is ingesteld op het herkennen van patronen. Onbewust maken we in onze geest overal denkbeeldige lijnen om connecties te zoeken of zaken met elkaar in verband te brengen. Lijnende objecten geven rust en als objecten zich niet op een lijn bevinden, ervaren we dat als storend en onrustig. Hoe storend of opvallend vindt u het zelf als bijvoorbeeld een schilderij scheef hangt of een gebroken stoeptegel uitsteekt?

Als we bij het maken van de compositie dus subtiel een lijnenspel betrekken, wordt het nog eenvoudiger om onze ogen naar het focuspunt te leiden en tegelijkertijd een rustgevend, boeiend beeld te creeeren.
Onbewust verbinden we punten met elkaar en wij mensen houden tegelijkertijd van driehoeken maken. Driehoeken geven een idee van orde en rust. Door denkbeeldige lijnen aan te brengen tussen punten in de compositie en driehoeken te maken, ontstaat een balans.

Deze belijning kunnen we aanbrengen door bijvoorbeeld de kruinen van een plantengroep op te snoeien, zodat de hoogte precies op de goede lijn zit. Of om hout of stenen dusdanig te positioneren, zodat ook zij mee “lijnen” in dienst van de algehele compositie. Het voordeel van hout en stenen is bovendien dat deze schuin zijn te plaatsen, waardoor er richting kan worden gegeven en het oog nog beter kan worden geleid door de voorstelling.
Het geheel zorgt dan voor een dynamiek die het aquarium een boeiende indruk geeft en die in een bepaalde balans is, die heel natuurlijk aandoet.

Ook de balans tussen de inrichting en de open ruimte kunnen we verdelen volgens de gouden ratio. Veel foto’s die gemaakt worden van een ondergaande zon aan de horizon gebruiken hetzelfde principe. De horizon houdt men dan op de lijn volgens de gouden snede en een object wordt geplaatst op het oog van de gouden spiraal. Bijvoorbeeld zoals het volgende voorbeeld:

Ook in het aquarium is het kiezen van de horizon van belang. Bij een zogeheten Iwagumi layout met stenen en veelal lage beplanting om een berglandschap na te bootsen, zorgen we er voor dat de horizon een balans geeft. Als deze te hoog of te laag is, kan dat een storend effect hebben. Een horizon op een ratio van 1:1,618 is daarom raadzaam. Het klinkt waarschijnlijk ook logisch dat bij een voorstelling van een berglandschap de begroeiing niet tot de hemel reikt. Beplanting raakt om die reden het wateroppervlak dus ook beter niet te veel, omdat dit het ruimtelijke effect afzwakt.

Beplanting en Hardscape

Om een compositie te maken en het lijnenspel aan te brengen, kiezen we voor contrast. We moeten immers een onderscheid aanbrengen om tussen de punten de denkbeeldige lijnen te trekken.

Contrast tussen:
groot en klein	grote groepen planten naast kleine groepen planten planten met grote bladeren naast planten met kleine bladeren grote stenen en kleine stenen grote stukken hout en kleine stukken hout
vorm	planten met ronde bladeren naast planten met puntige bladeren planten met gevederde bladeren naast planten met grote ronde bladeren
textuur	planten naast stenen planten naast hout mos naast planten mos op hout planten op stenen stenen naast hout planten naast zand zand naast stenen
kleur	rode planten naast groene planten onkergroene planten naast lichtgroene planten grijze stenen naast groene planten donker hout naast frisgroene planten licht zand naast groene planten
hoog en laag	hoge planten naast lage planten hoge zijde en lage zijde
voor en achter	achter hoog en voor laag

Er zijn vast en zeker nog meer contrastvormen te noemen met alle soorten planten en materialen die we tot onze beschikking hebben. En bovendien zijn er zelfs meerdere contrastvormen tegelijk mogelijk.
Uiteraard moet er voor worden uitgekeken dat het geen bonte boel wordt. Een handig uitgangspunt is om 1 plantengroep per 10cm van de aquariumlengte te hanteren. Gebruik ook maar maximaal 1 steensoort en maximaal 1 houtsoort per aquarium. In de natuur komen zelden meerdere soorten voor in één gebied. Het gebruik van meerdere soorten geeft dus al snel een onnatuurlijk beeld.

De nachtwacht van Rembrandt

Op het eerste gezicht lijkt het allemaal wat toevallig te gaan om de 2 mannen die centraal in het midden van het doek staan en is er voor de rest niet veel op te merken. Nu we meer te weten zijn gekomen over het maken van een compositie en het trekken van denkbeeldige lijnen, wordt het allemaal een stuk minder toevallig. Wanneer we de gouden spiraal (rood) intekenen, zien we dat het meisje in de achtergrond zich precies op de gouden ratio bevindt. De man in het goud bevindt zich exact op een snijpunt van de gulden snede (geel). De denkbeeldige lijn (groen) die te trekken is door de gezichten van de mannen links eindigt op het gezicht van het meisje. De lijnen door de gezichten van de mannen aan de rechterkant, loopt door het gezicht van de man in het gouden pak en komt ook uit op het gezicht van het meisje. Het zal niet toevallig zijn als ook andere elementen worden ingezet om het oog van de kijker naar het meisje te leiden. De lange lans rechts gaat dwars door het gezicht van de persoon in het midden en wijst naar het meisje (grijs). De vlag van de man links, die precies achter de man in het rood hangt, brengt het oog ook naar het meisje. Als we nog beter kijken, zien we ook dat vrijwel alle wapens en stokken op een hoofd gericht zijn. De lijn door de hoofden van de mannen in de achtergrond bevinden zich op de boven horizon ratio. Het gezicht van het meisje op de onder horizon (geel). Ook wordt gebruik gemaakt van contrasten in kleur, tussen licht en donker, groot en klein, voor en achter. Het gezicht van de man die centraal op de voorgrond staat, bevindt zich precies op het midden van het doek. Terwijl het optisch lijkt of hij iets links van het midden staat. Welk verhaal Rembrandt probeert te vertellen met dit schilderij ligt verborgen voor een ieder die weet waar hij naar moet kijken. Alles bij elkaar zorgt er voor dat het doek op geen moment oninteressant wordt en je er naar blijft kijken. Iets wat we in het aquarium ook graag voor elkaar krijgen!